Erzurum'a Gelen Seyyahlar

Batıdan doğuya seyahate çıkan seyyahların çeşitli amaçları vardı. Bir kısmı ticaret, bir kısmı bilgi edinme, bir kısmı ise doğuyu yakından tanımakken bazıları özel görevlerle ve siyasî amaçlarla seyahate çıkmışlardır.

İşte Erzurum'a yolu düşen seyyahlar:

1. Marco Polo

Venedikli Gezgin Marco Polo'nun Çin'e yapacağı yolculuğa Adana'dan başlamış ve kaleme aldığı 'Gezginler Kitabı'nda Adana, Konya, Kayseri, Erzurum, Mardin gibi kentleri de anlatmıştır. Polo Erzurum ve civarı hakkında "Türkler, Muhammed'e inanırlar. Kasaba ve şehirlerde yaşarlar; ticaret ve elişleriyle uğraşırlar. Dünyanın en güzel halılarını dokurlar." İfadelerini kullanmaktadır.

2. Wilhelm Von Rubruk

Rubruk, 13. yy.'da yaşamış keşiş seyyahlarındandır. Rubruk, Moğollar hakkında bilgi edinmek amacıyla, Fransa kralı emriyle yola çıkmıştır. Bu seyahatı sırasında Erzurum'a da uğramıştır. Rubruk Erzurum hakkında "Erzurum Adlı Güzel Bir Şehir" ifadesini kullanmıştır.

3. İbn-i Batuta

Orta Çağın en büyük seyyahı ve Rıhlet-ü İbn Battûta diye bilinen seyahatnâmenin yazarıdır. İbn Battuta, Avrupalılarca çok az bilinen Afrika, Ortadoğu ve Uzak Doğu'ya cesur yolculuklar yaptı. Erzurum'a da uğrayan Batuta şunları ifade eder: "Irak sultanının (Selçuklu) hükmü altında, şehir geniş bir alana yayılmış olmakla beraber iki Türkmen taifesi (Ak koyunlu - Kara koyunlu) arasında baş gösteren savaşlar yüzünden büyük ölçüde harap olmuştur. Şehri üç ırmak keser, evlerin çoğu bağ ve bahçeler arasında bulunur."

4. Clavijo

15. yüzyıl başlarında Timur'un sarayına giderken Erzurum'a uğrayan İspanyol seyyahı ve elçisi Clavijo ise buranın kuleli surlarla çevrili, iç kaleye sahip bir belde olduğunu, önceleri çok büyük ve geniş iken şu andaki nüfusunun fazla kalabalık olmadığını, içinde az miktarda Ermeni bulunduğunu yazar

5. Joseph Pitton de Tournefort

Fransız doğabilimci Tournefort, Karlofça Antlaşması'ndan sonra Fransız hükümeti tarafından botanik araştırmaları yapmak ve bitkiler toplamak üzere doğu seyahatine gönderildi. Tournefort, Erzurum valiliğine atanan Köprülü Numan Paşa ve maiyetine katılarak denizyoluyla Trabzon'a doğru yola çıktı. Oradan Erzurum'a ulaşarak Tiflis ve Erivan'a kadar gitti. Seyyah eserinde "Bütün Türkiye'ye İran'a ve hatta Hindistan'a taşınan kap kacak dışında Erzurum'da çok büyük zerdeva (sansar) kürkü ticareti yapılır? Halep ve Bağdat çevresinde Araplar cirit attığı için Erzurum Hindistan'dan gelen bütün malların geçtiği ve depolandığı kenttir" şeklinde açıklama yapmaktadır.

6. Evliya Çelebi

17. yüzyılın önde gelen gezginlerindendir. Elli yılı aşkın süreyle Osmanlı topraklarını gezmiş ve gördüklerini Seyahatnâme adlı eserinde toplamıştır. Erzurum'u da ziyaret eden Evliya Çelebi Erzurum hakkında "Saadet diyarı sağlam kale Erzen-i Rum" ifadesini kullanmıştır.

7. William John Hamilton

1838'de Erzurum'da bulunan Williame John Hamilton seyahatnamesinde "Erzurum'un transit ticaretin önemli bir merkezi olduğunu, demir ve pirinç eşya ürettiğini, İran'dan ham ya da işlenmiş ipek ve kaşmir yün geldiğini, karşılığında pamuklu ve yünlü mamuller satıldığını" anlatır.

8. Victor Fontanier

Victor Fontanier'nin konsolosluk görevlisi olarak Trabzon'dan Fransız Elçiliği ve Dışişleri Bakanlığı'yla yapmış olduğu yazışmalardan hareketle bir seyahatname hazırlamıştır. 1827'de Erzurum'a uğrayan ve izlenimlerini seyahatnamesinde anlatan Victor Fontanier, Erzurum'un doğu batı arasında ticari bir merkez olduğunu kaydetmektedir.

9. Robert Curzon

1853 yılında Erzurum'da İngiliz konsolosluk mensubu olarak bulunan Robert Curzon, bir yıl kaldığı kent ve çevresine ilişkin gözlemlerinde şu bilgiyi vermektedir: "Erzurum, Deve Dağı olarak anılan iki zirveli bir dağın eteklerinde, küçük tepeler üzerine kurulmuş. Kare şekilli kenti, beşgen planlı kuleleri bulunan iki sıra duvar çevreliyor."

10. Theophil Deyrolle

1869 yılında Trabzon'dan Erzurum'a gelen Fransız seyyahı Theophil Deyrolle, kentin ticari ehemmiyetine işaret ederek, transit ticaretin yoğun olduğunu, buna karşın imalata ait pek az birim bulunduğunu kaydeder. Silah yapımı, üzeri renkli keçe yapımı, yerel ihtiyaçları karşılamanın ötesine geçemez. Buna karşı, tarım ve hayvancılık gelişmiştir. Deyrolle, kentin konumunu anlatırken, dalgalı bir arazide kurulduğunu, yaslandığı yamaçlarından gelen derelerin kent içinden geçtiğini ve birçok köprü bulunduğunu ifade eder.

11. James Justinian Morier

1808 - 1809 yıllarında bir İngiliz kurulunda yer alan ve İran'dan İstanbul'a giden ve yolculuğunda Erzurum'a da uğrayan Morier, eserinde Erzurum'u iki sıra taş duvarın çevrelediğini, yer yer burçlarla desteklendiğini ve bu burçlarda topların yer aldığını belirtir. Surlardaki kapılar saç levhalarla kaplıdır. Kentte 16 hamam ve yüz kadar cami vardır. Camiler övmeye değer güzellikte, kubbeleri kurşunlarla kaplanmış ve yaldızlı alemlerle süslenmişlerdir. Kentin doğu yakasında eski bir tuğla kule yer alır. Bu kulenin tepesinde her saat başı düzenli bir biçimde çalan bir saat bulunmaktadır.

12. Robert Ker Porter

1817 - 1820 yılları arasında Doğu Anadolu ve İran'ı gezen Sir Robert Ker Porter, hatıralarına kentin, iç kalesi, camileri ve mezarlıklarıyla uzaktan kendisini çok etkilediğini anlatarak başlar. En eski iki cami, tuğla ve renkli çinilerle bezenmiştir. İki sıralı bir duvarla korunan kentin, duvarlar dışında da mahalleleri vardır.

13. W.R. Holmes

Erzurum'daki İngiliz Konsolusu W.R. Holmes, Erzurum'dan Karsa yaptığı yolculuğu kaleme almıştır. Holmes Erzurum'un bereketli Pasin Ovası'na sahip olduğundan bahsetmektedir.

14. Fred Burnaby

Bir İngiliz subayı olan Fred Burnaby, 1876 yılında İstanbul'dan başlayarak Anadolu'nun büyük kısmını kapsayan ve Van'a kadar uzanan bir geziye çıkar. Yazar, bu gezisi ile ilgili olarak kaleme aldığı anılarında dönemin Anadolu mutfağı hakkında da bazı bilgiler verir. Burnaby, 93 Harbi öncesi olacak savaşı hissetmiştir. Nitekim sonrasında Osmanlı-Rus savaşı patlak vermiştir.

15. Charles Ryan

Avustralyalı bir cerrah olan Ryan, Çanakkale Savaşı'na cerrah ve fotoğrafçı olarak katıldı. Sonrasında 1977-78 Osmanlı- Rus savaşı sıralarında Erzurum'da bulundu.

16. Henry Blosse Lynch

İngiliz seyyah Henry Blosse Lynch, Erzurum'a gelen seyyahlar arasında yer almaktadır.