Erzurum'un en eski camilerinden olan Ulu Cami, Tebriz Kapı semtinde, Cumhuriyet Caddesi üzerindedir. Cami, Saltuklu Emiri Nasreddin Aslan Mehmet tarafından 1179 yılında yaptırılmıştır. Saltuklular'ın "Atabey" isminden dolayı buraya "Atabey Camisi" de denmektedir.

Yapının üst örtüsü mihrap duvarına dikey olarak inşa edilmiştir. Geniş bir orta nef ve bunun iki yanında üçer nefle birlikte toplam yedi neften oluşmaktadır. 28 serbest "L", "T" ve dikdörtgen şekilli paye üzerine oturtulan cami, 51x54 m ölçülerindedir.

İbadet mekânındaki üst örtüyü, on al­tısı duvarlara bitişik olan kırk paye taşımaktadır.

Sultan 4. Murat zamanında yiyecek deposu olarak kullanılan cami, değişik tarihlerde beş kez onarılmıştır. Erzu­rum Valisi Hüseyin Paşa 1639'da, Ali Efendi, 1826'da camiyi onarmış; bunu 1858 ve 1860 yılında yapılan onarımlar izlemiştir. Cami, son olarak, 1957- 1964 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır.

Caminin içerisinde toplam 40 sütun bulunmaktadır. Doğudaki birinci kapı­sının iki yanında birer mihrapçık bulu­nan yapının, 1860 yılında yapılan ona­rım kitabesi de burada yer almaktadır.

Caminin ilk yapımındaki mihrap duvarı, önü hafif sivri kemerler üzerine oturan büyük pandantifli bir kubbe ile örtül­müştür.

"Kırlangıç Kubbe" denilen, bindirme şeklinde inşa edilmiş bu kubbenin yapının ilk haline ait olduğu sanılmaktadır.

Caminin sağ tarafında tuğladan yuvarlak gövdeli tek şerefeli minaresi bulunmak­tadır. Minareye cami içerisinden çıkıl­maktadır. Şerefeden yukarısı yıkılmıştır. 28 pencere ile aydınlatılan caminin, güney­deki ikinci penceresi üzerinde 1826 tarihli onarım kitabesi bulunmaktadır.

Caminin beş kapısı olup, bunlardan ikisi doğuda, üçü de kuzeydedir. Bu kapıların hiç birisi diğerine benzeme­mektedir.

Caminin birinci bölümü beşik tonozla, ikinci bölümün önündeki iki mekân 10 sütunun taşıdığı tonozla örtülüdür. Üçüncü ve dördüncü bölümlerin üst örtüsü payeler tarafından taşınmak­tadır.

Kaynak: Erzurum Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü