Bir medrese ile birlikte külliye olarak inşa edilen Hınıs Ulu Camii'nin minaresinde bir usta kitabesi mev­cuttur.

Kaynaklarda külliyeye gelir getirmesi için 20 dükkân ve bir değirmenin vakfedildiği de ifade edilmek­tedir.

Hınıs Ulu Camii'nin girişinde yer alan kitabe yeri boş bırakılmıştır. Silindirik minarenin gövdesinin orta­sında yer alan ve celi sülüs hat ile yazılmış olan kita­bede ise, ...Yakub Şevket... Sene 72... ibareleri okunabilmektedir. Bu kitabeden yapının ustasının Yakup Şevket olduğu anlaşılır.

Eski Hınıs'ta, ırmağın batısında yer alan Hınıs Ulu Camii, Eski Hınıs'ın terk edilmesi neticesinde bir süre bakımsız kalmış, medrese ise tamamıyla yıkılmıştır.

Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce 1970'li yıllarda ona­rılan Hınıs Ulu Camii, dış ölçüleri itibariyle 11.70 x 11.00 m. boyutlarıyla kare bir plan düzeni göstermek­tedir. Minaresi kuzeybatı köşede yer alan yapının son cemaat yeri mevcut değildir. Harım kısmının üzerini dokuz kubbenin örttüğü kare planlı Hınıs Ulu Camii, çok kubbeli ulu camiler plan düzeninde ele alınmıştır. Mer­kezde yer alan ve dört sütun üzerine oturan kubbe, dı­şarıya piramidal külahlı sekizgen kasnaklı yansıtılmıştır. Beden duvarlarının ve örtülerin inşa malzemesi andezit tüf taşıdır.

Düzgün kesme taştan inşa edilmiş yapıda dış cep­heler, son derece sade bir mimari düzen gösterir. Doğu cephenin alt hizasında, beden duvarı içerisine açılmış dikdörtgen çerçeveli ve yuvarlak kemer alınlıklı üç pen­cereye yer verilmiştir. Güney cephe, üst hizada küçük ölçülerde açılmış iki adet pencere açıklığı ile dikkat çek­mektedir. Pencere açıklığına yer verilmemiş olan batı cephe, sağır duvar görünümündedir.

Taç kapı formunda düzenlenmiş olan giriş kapısı, iki kademeli sivri kemerin çerçevelediği dikdörtgen bi­çimindedir. Kemer alınlığındaki kitabeliğin içi boş bıra­kılmış olup, kırmızı boya ile boyanmıştır. Giriş kapısının sağında ve solunda yuvarlak kemer alınlıklı ve dikdört­gen formlu birer pencere yer alır.

Merkezi kubbenin dışarıya yansıyan piramidal kü­lahlı sekizgen kasnağının ana yönlerinde, birer menfez açıklığı bulunur. Diğer kubbelerin üzerleri dıştan be­tonla, düz dam şeklinde örtülüdür.

9.60 x 9.60 m. boyutlarındaki harim, ortada dört sütunla taşınan merkez kubbe ve yanlarda duvardan taşıntı yapan plasterlere dayanan sivri kemerlerle dokuz bölüme ayrılmıştır. Bu dokuz bölümün üzeri, pandantif geçişli basık kubbelerle örtülmüştür. Pandantiflerde akustiği sağlamaya yönelik üç adet oyuk, üçlü ses si­temi olarak karşımıza çıkmaktadır. Orta kubbede açılan dört ana yöndeki pencereler, iç mekânın aydınlanma­sında büyük bir önem taşımaktadırlar.

İç mekânın duvarları ve örtü sistemi, düzgün kesme taş kullanılarak örülmüştür. Beden duvarlarında kuzeyden iki, doğudan üç ve güneyden de iki sivri kemer alınlıklı pencereyle, aydınlatma sistemi tamam­lanmıştır.

Kıble duvarının ortasında ve girişin tam karşısında yer alan sivri kemer alınlıklı, dikdörtgen çerçeveli ve yarım daire kesitli mihrap nişinin etrafındaki üç sıra kaval silme, kavsarayı da kuşatmaktadır. Mihrap kavsarasının iki yanında ay yıldız, gülbezek ve kıvrık dal mo­tiflerinden oluşan bir dekorasyon dikkati çeker.

Caminin ana kütlesinin kuzeybatı köşesine yerleş­tirilmiş olan minare, kare prizmal bir kaide üzerinde yükselmektedir. Kaideden gövdeye geçişte, aşağıdan yukarıya doğru pahlanmış olan pabuç kısmı yer alır. Silindirik gövdeli minareye, doğu yönde açılmış basık ke­merli kapıyla girilir. Minarede kaideden itibaren, yüzeyden taşıntı yapan silmeler dikkat çekicidir. Mina­rede iki renkli taş işçiliği söz konusudur.

Kaynak: Sanat Tarihi Açısından Erzurum (s.328);