Erzurum'un Mahalli Dilini Merak Ediyor Musunuz?

Konuşma ve yazı dili olarak benimsediğimiz İstanbul ağzı ile mahallî dilimiz olan Erzurum ağzı arasında bazı farklılıklar vardır.

Prof.Dr. Selahattin Olcay, "Erzurum Ağzı" isimli eserinde, yöredeki konuşma dilinin fonetik ve morfolojik özelliklerini derinliğine incelemiş, Erzurum ağzında, diğer ağızlardan farklı olarak üç ünlü ile dokuz ünsüz bulunduğunu tespit etmiştir. Yörede araştırma yapan bazı araştırmacılar ise Erzurumluların "g" ve"k" yerine "c" harfini kullandıkları kanısını taşımışlardır. "Oysa Erzurum'da 'gelirem' veya 'gidirem' demeyip 'celirem' ya da 'cidirem' şeklinde 'c' ile konuşan çocukların dillerini anaları şalla bükerler ki doğrusunu söylesin."

Bazı durumlarda küçük çocuklarla anaları arasında geçen konuşmalarda; ana çocuğunun ağzıyla konuşur: "Bah çimler gelmiş", "Benim olluma dayısi ciciler cetirmiş" vb. konuşmalar sadece çocukla ana arasındaki ilişkiye yöneliktir. Aslında yörede yaşayan insanların büyük çoğunluğu "g" harfini rahat kullanabilmektedirler, "c" ile konuşanlar oldukça sınırlıdır.

Erzurum ağzının özelliklerini kapsamlı bir biçimde ele alan Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz "Erzurum ili Ağızları" isimli üç ciltlik eserinde yörede ünlülerin oluşumlarını şöyle açıklamaktadır:

"Erzurum ili ağızlarında, Türkiye Türkçesi aydın konuşmasında bulunan (a, ı, o, u. e, i, ö, ü) temel ünlüleri dil ve dudak durumlarına bağlı olarak az çok değişmiş şekilleri ile görülürler."

asker > asger >esger

akraba > arhuba > ehraba

harp > herb > herb

lügat > logat

yahu > yaho

Ahmet > Ehmet

Cumhur > Cımhur

çalışan > çaleşen

çocuk > çocıh vb.

Yörede, genellikle kelime başında "I" ünlüsü kullanılmaz. Kelime içinde bütün ünlüler (a, ı, o, u, e, i, ö, ü) kullanılır. İstanbul ağzında; sözcüğün sonuna gelen "ı", "u", "ü" ünlüleri Erzurum ağzında çoğu kez "i" ünlüsüne dönüşmektedir:

kapı > gapi

kuzu > guzi

sarı > sari

türkü > türki

ütü > üti vb.

İstanbul ağzında "k" harfiyle başlayan bazı sözcükler, Erzurum ağzında genellikle "g" harfine dönüşmektedir. Birkaç örnek sunacak olursak:

koyun > goyun

kılıç > gılıç

kundura > gondura

kırmızı > gırmızı vb.

İstanbul ağzında sonu "k" ile biten sözcükler, Erzurum ağzında "h" ya dönüşür. Bunu biz transkripsiyon işareti kullanarak "h" ile gösterdik. "Hı" sesi, boğazdan gelmekte 'hğ' karışımı bir sesle okunmaktadır. Örnek:

kabak > gabah

salıncak > salıncah

toprak > torpah

yaprak > yarpah vb.

Bazı sözcüklerde İstanbul ağzındaki "t" ünsüzü Erzurum ağzında "d" ünsüzüne dönüşmektedir:

tarak > darak

tarçın > darçın

tavşan > davuşan

Bazen de bunun tersi olur ve "d", "t" ye dönüşür:

domates > tomates

dut > tut

diken > tiken vb.

İstanbul ağzında bazı sözcüklerin başlarında ve ortalarında bulunan "a" harfi, Erzurum ağzında "e" ye dönüşmektedir. Şu kelimelerin söylenişini örnek gösterebiliriz:

hatır > hetir

Agâh > Egâh

Alaaddin > Eleddin

hamam > hemam vb.

"B" lerin "p"ye dönüştüğünü gösteren örnek sözcükler verecek olursak:

bıçak > piçah

bakır > pahır

bakraç > pahraç vb.

Erzurum ağzında ünsüzlerin yer değiştiği de olur:

yaprak > yarpak

toprak > torpah

köprü > körpü vb.

Aynı cinsten iki ünsüzün kelime ortasında yanyana kullanılması da Erzurum ağzının özelliklerindendir:

yedi > yeddi

sakız > sakkız

dokuz > dokkuz vb.

Başta ünsüz türemesi, Erzurum ağzının ses özellikleri arasında yer alır:

ayva > hayva

avlu > havlu

indi > yindi vb.

Erzurum ağzının fonetik ve morfolojik özellikleri hakkında Prof. Dr. Selahattln Olcay, Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz oldukça kapsamlı bilgiler vermişlerdir. Biz, bir kaç soru cümlesi örnek vermekle yetineceğiz:

* Nereden geliyorsun? > Nereden gelirsen?

* Ne var ne yok? > Ne var ne yoh?

* Çocuk okuyor mu? > Çocuh ohir mi?

* Ne yapıyorsun? > Ne yapirsan?

* Nereye gidiyorsun? > Nereye gidirsen?

Kaynak: Dr.Lütfi SEZEN, Erzurum Folkloru 3. Baskı | 412