Hafızalardan silinip yok olan Erzurum...

Biz Erzurum'da Kendi Ellerimizle Sembolik Kimlikleri ve Kişileri Sildik Yok Ettik

Şehirler, sadece bir anda ortaya çıkan yapılar değildir. Bu sebeple yüzyıllarca biriken tecrübeleri beraberinde getirir ve sonraki çağlara devrederler. Mesela, Anadolu topraklarında yaşamış ve hüküm sürmüş bütün idareler ve toplumlar, medeniyet anlayışı ve bundan kaynaklanan kültür uygulamaları bakımından birbirlerinin devamı olmuş, medeniyet ve kültür yürüyüşünü birinin bıraktığı yerden diğeri alarak kültür ve medeniyette daha zengin bir yoruma ve derinliğe kavuşmuştur.

Bu derin kimlik ve kişilik, bu sürekliliğin getirdiği birikimin bir neticesi olarak ortaya çıkar (Ökten). Çünkü "Yaşadığımız yerlerin kimliği; her kuşağı niteleyen çeşitli deneyimlerin akışının anlam kazandığı bir sabit arka plan; periferiden daha yavaş değişen bir 'merkez'in sürekliliği; her bireyin tek başına taşıyamayacağı kadar ağır olan ortak bellekleri bir araya getirebileceğimiz bir yer." (Benevolo). Kimlik ve kişilik ise kendisini bir şehre somut unsurlar olarak gösterir. Şehrin kaçınılmaz olarak sahip olduğu bu unsurlar, sembolik anlamlar taşır ve bu anlamlar üzerinden toplumla irtibat kurar (Ökten).

Erzurum'da Birkaç Tarihi Mekan Ve Cami Dışında Geçmişimize Yönelik Hiçbirşey Bırakmadık

1520 yılında on iki ve 1540'da yirmi yedi mahalle vardı. Muhteşem Süleyman devrinde yapılan imar ve iskân faaliyetleri neticesinde, şehirdeki fiziki büyüme mahalle ölçeğinde fark edilmektedir.

Zaviyeler: Erzurum şehrinin, fizikî yapısının oluşumunda önemli bir fonksiyonu yerine getirmişlerdi. Osmanlı Devleti'nin kuruluş aşamasından itibaren zaviyeler; yeni fethedilen memleketlerin şenlendirilmesinde, imar ve iskânında etkin bir rol oynamışlardı.

Osmanlı idaresinin ilk yıllarında, Erzurum'da, 1520 yılında 9 tane zaviye vardı

Ahi Pir Mahmud, Baba Kulu, Edhem Şeyh, Hasan-ı Basrî, Hasan Şeyh, Haydarîhâne, Kılınç-oğlu, Melik Saltuk ve Ziyadoğlu zaviyeleri bulundukları mahallelere isimlerini verdikleri gibi, bayındırlık faaliyetlerinde etkili olmuşlardı . Sultan Süleyman zamanında şehrin mamur bir hale gelmesi için hizmet veren zaviye sayısında artış olmuştu. Daha ziyade sur dışındaki mahallelerdeki zaviye sayısı on ikiydi. 1540 yılı itibariyle Abbas Derviş, Ak-Şeyh, Baba Kulu, Hasan-ı Basrî, Hasan Şeyh, Kalem-oğlu, Kılınç Derviş, Mehdi Baba ve Melik Saltuk zaviyeleri ki bulundukları mahallelere isimlerini vermişlerdi. Ebu İshak Kazerûnî, Gâib Er ve Abdurrahman Gazi zaviyeleri ise müstakil olarak kaydedilmişlerdi .

Abdurrahman Gazi Zaviyesi: Palandöken dağının eteğinde, sahabe-i kirâm zevi'l-ihtiramdan Seyyid Abdurrahman Gazi alemdar-i sâni hazret-i fahrü'l-enâm-ı aleyh efazlu'l-salâvât ve'l-islâm hazretlerinin türbesine izafeten kurulan zaviye, Erzurum'daki en eski zaviyelerdendi . Seyyid Abdurrahman Gazi, Seyyid Abdurrahman, Seyyid Abdurrahman Dede, Seyyid Abdurrahman Çelebi, Gazi Abdurrahman Çelebi, Abdurrahman Çelebi Dede ve Abdurrahman Dede isimleriyle anılan zaviyenin kanuni Sultan Süleyman zamanında vakıfları arasında; senelik geliri 920 akçe olan bir çiftliği ile şehirde bir tarlası vardı.

Ebu İshak Kazerûnî Zaviyesi: Erzurum'daki en eski zaviyelerden olan Ebu İshak Kazerûnî, Cami-i Kebir mahallesindeydi. Günümüzde faaliyet halinde olmayan zaviyenin arkasındaki türbe pek çok kişi tarafından ziyaret edilmektedir. 1540 yılında basit bir mimari yapısı olan zaviyenin vakıfları; Sultan Süleyman tarafından bağışlanmış ve yıllık geliri 1440 akçe olan bir çiftlik ile Tebriz-kapı yakınlarında harabe bir hamamdı.

Hasan-ı Basrî Zaviyesi: Sultan Süleyman devrine ait kayıtlarda; 1540 yılında zaviyenin vakıfları arasında Kanunî Sultan Süleyman tarafından bağışlanan 1440 akçelik yıllık geliri olan bir çiftlik vardı.

Ahi Pir Mahmud Zaviyesi Abbas Derviş Zaviyesi
Baba Kulu Zaviyesi Ahi Eyvâd
Edhem Şeyh Zaviyesi Ak Şeyh Zaviyesi
Erzincan-kapı Alaca Kilise
Hasan-ı Basrî Zaviyesi Baba Kulu Zaviyesi
Hasan Şeyh Zaviyesi Cami-i Kebir
Haydarîhâne Zaviyesi Edhem Şeyh
Kân-kapı Erzincan-kapı
Kılıç-oğlu Zaviyesi Hasan-ı Basrî Zaviyesi
Melik Saltuk Zaviyesi Hasan Şeyh Zaviyesi
Tebriz-kapı Haydarîhâne
Ziyad-oğlu Zaviyesi Kalem-oğlu Zaviyesi
- Kân Kapı
- Kara Kilise
- Kılıç Derviş Zaviyesi
- Kırkçeşme
- Mansure
- Mehdi Baba Zaviyesi
- Mekeç-oğlu
- Melik Saltuk Zaviyesi
- Mirza Mehmed Mescidi
- Ser-gerdân Tepesi
- Sülûk
- Şeyh Süle
- Tabbağan
- Tebriz-kapı
- Yakutiye

"Osmanlı Döneminde Erzurum Mahalleleri' adlı araştırmada, tarihi Osmanlı'ya kadar dayanan Erzurum mahalleleri hakkında şu bilgiler aktarılıyor:

Ali Paşa: Erzurum Beylerbeyi Ali Paşa'nın yaptırdığı camiden ismini alan mahalle, Gürcükapı varoşundaydı. Bugün ise yine aynı isimle, kalenin kuzeyinde Gürcükapı semtindedir.

Ayas Paşa: 17. yüzyılda kurulan mahalle, Erzurum Beylerbeyi Ayas Paşa'nın yaptırdığı camiden ismini almaktadır. Cami-i Kebir Mahallesi'nin yanındaki mahalle, günümüzde de aynı isim ile anılmaktadır.

Camii Kebir: Şehrin en büyük mahallelerinden birisi Cami-i Kebir/Ulu Camii'dir. Kale ve çevresini ihtiva eden mahalle, günümüzde de aynı ismi taşımaktadır.

Cedid: 17. yüzyılda kurulan mahalle, Gürcükapı varoşundaydı. Günümüzde de aynı isimle anılan mahalle, kalenin kuzeydoğusundaki Topdağı'nın şehre bakan kısmındadır.

Çukur: Gürcükapı yakınlarındaki mahalle, günümüzde bu mevkide mevcut değildir.

Darağacı: Tebrizkapı varoşundaki mahalle, suçları sabit olup idam edilen kişilerin infazları gerçekleştirildiği yer olduğundan dolayı bu isimle anılmıştır. Bugün bu ismi taşımasa da mahallenin Kevelciler Caddesi'nin kuzeydoğusundaki Hacı Cuma Mahallesi yakınlarında olduğu tahmin edilmektedir.

Dönükler: 17. yüzyılda ihdas olunan mahalle, 1642 yılına kadar Darağacı Mahallesiyle birlikte iken, bu tarihten itibaren müstakil oldu. Günümüzde ise bu ismi taşıyan bir mahalle yoktur.

El Hac İlyas: 17. yüzyılda kurulan mahallelerden birisi olan El-Hâc İlyas Mahallesi, Ali Paşa Mahallesi ile Gürcükapı mahallerinden ayrılarak, müstakil bir mahalle haline getirildi. Bugün ise böyle bir mahalle mevcut değildir.

Gez: Erzincankapı varoşu yakınlarındaki mahalle, kalenin kuzeybatı kesiminde çukur bir mevkide olup günümüzde de aynı ismi taşımaktadır.

Gürcükapı: Şehre giriş ve çıkışın sağlandığı üç büyük kapıdan birisinden ismini alan mahalle, bugün İş Bankası Merkez Binası ile Kongre Caddesi'nin başlangıç kısmını kapsayan havaliyi ihtiva etmektedir.

Hasan-i Basri: Hasan Basrî Hazretleri'nden ismini alan mahalle, Tebriz-kapı varoşundaki en eski mahallelerdendi. Günümüzde dahi kalenin güneydoğusunda, Palandöken Caddesi'nin üstündeki havaliyi kapsamaktadır.

İskender Paşa: Erzurum Beylerbeyi İskender Paşa'nın yaptırdığı camiden ismini alan mahalle için bugün dahi aynı isim kullanılmaktadır.

Kara Köse: Erzincankapı yakınlarındaki mahalle, Lala Mustafa Paşa Camii'nin kuzey tarafındadır.

Kazan Big: Paşa Sarayı'nın bulunduğu mahalle, günümüzde Kuloğlu Mahallesi sınırları içerisindedir.

Kuloğlu: Erzincankapı yakınlarındaki mahalle, bugün yine aynı isimle İbrahim Paşa mahallesinin güneyindedir.

Mehdi Baba: Erzurum'da yaşamış değerli zatlardan Mehdi Baba'nın medfun olduğu mahalle, adından anlaşılacağı üzere ismini Mehdi Baba'dan almıştır. Günümüzde ise Hasan-ı Basrî Mahallesi'nin kuzeyindeki havali Mehdi Efendi Mahallesi olarak anılmaktadır.

Mirza Mehmed: Dulkadıroğullarından Mirza Mehmed tarafından yaptırılan mescidden ismini alan mahalle, günümüzde kalenin kuzeyindeki Caferiye Mahallesi ile Derviş Ağa Mahallesi'nin arasındadır.

Murad Paşa: Emir Murad Paşa tarafından yaptırılan camiden(BU kişi Kuyucu Murat Paşa değildir.) ismini alan mahalle, Erzincankapı yakınlarındaydı. Bugün yine aynı isimle anılan mahalle, kalenin güneybatısında Bosna Caddesi ile Yenişehir Caddesi arasındaki alanı ihtiva etmektedir.

Mumcu: 17. yüzyılda tesis edilen mahalle, Murad Paşa Mahallesi'ne bağlı iken 1642'den itibaren müstakil oldu. Günümüzde Aşağı ve Yukarı Mumcu olarak zikredilen mahalle; kalenin batı tarafında Erzincankapı semti ile Gez Mahallesi arasındadır.

Sultan Melik: Saltukoğlu Sultan Melik tarafından yaptırılan mescidden ismini alan mahalle, Tebrizkapı varoşundaki eski mahallelerdendi. Günümüzde dahi aynı isimle anılan mahalle; kalenin güneyinde Çifte Minareli Medrese ile Palandöken Caddesi'nin arasındaki havaliyi kapsamaktadır.

Paylaşım: Muzaffer Taşyürek