Yolculuk ve Taşımacılıkta Geriye ve Günümüze Baktığımızda Erzurum!

Erzurum, yolculuk ve taşımacılık alanında tarih boyunca hareketli günler geçirmiş. Öyle ki, Hindistan'dan gelip İran'a devam etmekte olan tarihi İpek Yolu buradan geçmek zorunda idi. Ayrıca, İran ithalat ve ihracatının yarıdan fazlası Erzurum'dan geçen Trabzon-Tebriz kervan yoluyla yapılıyordu.

Kervanların Kurduğu Şehir Erzurum Mu?

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Beş Şehir isimli eserinde belirtildiğine göre; "Bu kervan yolu Erzurum'u asırlar içinde eşrafıyla, ayanıyla, ulemasıyla, esnafıyla tam bir Orta Çağ şehri olarak kurmuştu. Bu transit yolda her yıl otuz bin deve, belki iki misli katır işliyordu. Bunlar, Erzurum'dan geçiyor, Tebriz'den gelişlerinde, Trabzon'dan dönüşlerinde kumanyalarını daima Erzurum'dan tedarik ediyor, hayvanlarını nallatıyor, at eyeri, yük semeri, nal, gem, ağızlık, hulasa her türlü eksiklerini burada tamamlıyorlardı."

Bu arada, İran ve Hindistan'dan gelen kervanlarda, develer çoğunlukta idi. Kervan içinde at ve katırda bulunurdu. Erzurum bu transit taşımacılıkta önemli merkezlerden birisiydi.

Erzurumlu Halit Sezen Anlatıyor ' Yazın İki Öküz Çekilen Kağnı Kışın Tek Öküzle Çekilen Kızakla Taşımacılık'

Taşıtların taşımacılıkta kullanımından önce, bu transit taşımacılık yanında bir de mahallî taşımacılık vardı. 1995 yılında 90 yaşında vefat eden, vefatından birkaç ay önce yazımızın kaynağı Dr. Lütfü Sezen bilgisine başvurduğu Halit Sezen, geçmişte Erzurum yöresindeki mahallî taşımacılığı şöyle dile getirmiş, "Mahallî taşımacılıkta kullanılan hayvan sayısı oldukça sınırlıydı. Taşıma aracı olarak yazın iki öküzle çekilen kağnı, kışın tek öküzle çekilen kızak kullanılırdı.

Yola, Birkaç Günlük Yiyecek ve Yakacakla Çıkılan Dönem...

Kağnının tekerleklerinde demir halkalar bulunurdu. Tekerlekler döndükçe halkalar ses çıkarır, mazının çıkardığı ses de buna takılınca, taşıyıcıların geldiği çok uzaktan duyulurdu. Yük taşıyıcılar beş-altı arabalık ekip halinde çalışırlardı. Yola çıkmadan önce yanlarına birkaç günlük yiyecek alırlar, çaydanlık, çay, şeker, tencere ve benzer eşya bulundururlardı. Yedek yakacakları da olurdu.

Gece Yolculuğu Ay Işığında...

Geceyi dışarıda konaklayarak veya ay ışığında yola devam ederek geçirirlerdi. Yollardaki bu meşakkatli hayatlarına rağmen, neşeli ve hoş sohbet insanlardı. Dinlenme saatlerinde ve gece konaklamalarında bazen yemek yaptıkları da olurdu

Sabahleyin yola erken saatlerde çıkar, günün sıcak saatlerinde dinlenmeye çalışırlardı. Taşımacılık görevi üstlenen bu insanların kendi yiyecekleri ve barınmaları yanında, hayvanlarının doyurulması ve bakımına da büyük önem verilirdi. Dinlenme sırasında hayvanlara yedekte getirilen yem verilir veya civarda karınlarını doyuracak kadar ot varsa otlatılırdı.

Yağışlı Havalarda Seyahat Çile Demekti...

Yağmur yağması toprak olan yolları hemen çamur deryası haline getirdiğinden, yağışlı havalarda seyahat güçleşirdi. Yağmurun dinmesi ve yolların kuruması beklenirdi. Bazen de yağmur dinmek bilmezdi.

Bu durumda en yakın köye gidilir, köydeki konaklardan birine misafir olunurdu. Konak sahibi, yolcular kadar onların hayvanlarının bakımıyla da ilgilenir, yapılan hizmet karşılığı para talep etmezdi. Ancak, 'kervancı başı' denilen ekip sorumlusunun konak sahibine bazı hediyeler verdiği olurdu.

Kışın Yolculuk Daha Meşakkatli...

Kış yolculuğu yaz yolculuğuna göre daha meşakkatliydi çift öküzle çekilen kağnıların yerini tek öküzle çekilen kızaklar alırdı. Kışın gece dışarıda kalmak mümkün olmadığından, köy konaklarına misafir olunurdu. Konak sahipleri yolcuya ve hayvanlarına hizmeti, önemli bir görev sayarlardı. Yörede, kişilerin saygınlık kazanmaları konaklarının sürekli açık olmasına ve gelen misafirin sayısına göre olurdu. Çok misafir kabul eden gittiği her yerde büyük itibar görürdü.

Kışın Neşeli Yolculukları Devrilmeler...

Kışın yağan karlar yolları kapatırdı. Yolların karını temizlemek gibi bir olay yoktu, önceden gidenlerin izleri zamanla yol olurdu. Daha çok yolcu ve daha çok hayvanın geçmesi ile yürümeye elverişli, karı batırılmış yollar ortaya çıkardı. Yol üzerindeki karın sertleşmesi, kızakların daha kolay hareket etmesini sağlardı. Dağ eteklerinde bazen kızakların devrildiği de olurdu. Yol kenarındaki kar yumuşak olduğundan bu devrilme olayı fazla tehlikeli olmazdı. Hatta bazı gülüşmelere ve yolculuğun neşeli geçmesine sebep olurdu.

Tek veya çift atla çekilen kızaklar da vardı. Fakat atların kızağa koşulması öküz kadar yaygın değildi. Atın bakım ve kuşamının daha masraflı olması, yük taşımacılığında daha az kullanılmasına sebep oluyordu. At daha çok binmek için beslenirdi."

Tanpınar Fırıncı Hasan'dan Naklediyor...

Ahmet Hamdi Tanpınar, yeni transit yolun getirdiği değişmeleri "Fırıncı Hasan" adlı bir Erzurumlunun ağzından şöyle dile getiriyor. "Efendim, eskiden kervan gelir, bütün kumanyasını burada düzer, şehre para dolardı. Şimdi yirmi katırın yükünü birden alan kamyon, sabahleyin Trabzon'dan kalkıyor, öğleyin buraya geliyor. Şoför, inhisardan aldığı kırk dokuzluk bir rakı şişesini duvarda kırıp içiyor, yoluna devam ediyor..."

Cumhuriyet Yılları ve Demir Yolu...

Cumhuriyet yıllarında yörede ulaşım alanında görülen en önemli gelişme 1939 yılında demir yolunun gelmesidir.

Erzurum, demiryoluna kavuşmakla transit taşımacılıkta Türkiye'nin önemli merkezlerinden biri olmuştur.

Karayolları 12. Bölge yetkililerinin verdikleri bilgilere göre; 1950'den sonra Erzurum, Kars ve Ağrı illerinin tamamı ile bazı komşu illerin bir kısmını içine alan karayollarının merkezi olmuştur (XII. Bölge). Bu yolların 3500 km'ye yakın kısmı iyi ve orta niteliktedir.

1966'dan İtibaren Uçak Seferi...

1966 yılından beri bütün yıl boyunca uçak seferi yapılmaktadır. Yaklaşık 2 bin metre rakıma kurulmuş olan Erzurum ili yüksek rakımda yerleşen sayılı merkezlerden biridir.

Eski İpek Yolu üzerinde bulunmaktadır. Uluslararası ve ulusal yol ağlarının kesiştiği noktada olduğundan karayolları teşkilâtı önemli kurumlardan birisidir. 1.062 km devlet yolu, 590 km il yolu olmak üzere, toplam 1.652 km yol ağına sahiptir.

2012 yılı sonu itibariyle bu yol ağının 511 km'si bölünmüş yol olup, 225 km'sinin kaplaması BSK (Bitümlü Sıcak Karışım)'dır. Bölünmüş yollar; trafik güvenliğinin tesis edilmesi bakımından önemlidir. Karayolları XII. Bölge yetkilileri; 2023 yılına kadar BSK (Bitümlü Sıcak Karışım) kaplamalı bölünmüş yol toplam uzunluğunun 676 km olmasının hedeflendiğini ifade etmişlerdir.

Ayrıca Erzurum, Ağrı istikametinde Türkiye Transit Karayolu güzergâhında alternatif olarak yaklaşık 190 km uzunluğu olan otoyol yapılması hedeflenmiştir. Erzurum'da 22 adet yüksek rakımlı geçit bulunmaktadır. Ağır kış şartlarının hüküm sürdüğü bu geçitlerde yolların açık bulundurulması için kar mücadelesi önem kazanmaktadır. Karayolları 12. Bölge Müdürlüğü; 24 saat esasına dayalı çalışma prensibiyle karla mücadele çalışmalarını fedakârlıkla yerine getirmekte ve geçitlerdeki bakımevleriyle sığınma noktalarını hizmete açık tutmaktadır.

Kar mücadelesinin kolaylaştırılması, trafik ve insan güvenliğinin artırılması amacıyla, yüksek rakımlı noktalardaki tünelli geçiş çalışmaları hızla devam etmekte olup özellikle Kop, İspir, Kırık, Çirişli, Dallıkavak tünellerinin yapım çalışmaları sürdürülmektedir. Devam eden yol yapım programı içerisindeki son on yılda Erzurum ilinde 33 betonarme köprü yapılmıştır. Karayolları 12. Bölge Müdürlüğünce tarihî köprülerin restorasyonu ile ilgili çalışmalar da yapmaktadır. Bu bağlamda 12. yüzyıl sonlarında İlhanlı Hükümdarı Çoban Salduz tarafından yapılan tarihi Çobandede köprüsünün, 2007 yılında başlayan restorasyon çalışmaları devam etmektedir.

Seyahat eden sürücülerin kullandıkları yol güzergâhını, ücretsiz olarak hizmet veren 159 numaralı telefona bildirmeleri hâlinde; kendilerine bilgi ve her türlü yardım hizmeti verileceği Karayolları 12. Bölge Müdürlüğü yetkililerince beyan edilmiştir.

Bugün yöre halkının hiç de az olmayan bir bölümü, çok çeşitli sebeplerle özel otomobilleriyle, otobüsle, trenle veya uçakla sık sık şehirlerarası yolculuk yapmaktadır. Yolculuk yapanların yanlarında bir miktar yiyecek bulundurmaları Erzurumluların alışkanlıkları arasındadır. Tedbir ve tasarruf geleneğinin devam etmesi açısından bu davranış önemli ve lüzumludur.

Kaynak: Dr.Lütfi SEZEN, Erzurum Folkloru 3. Baskı