Tarih Kokan Şehir Erzurum’da Bir Derbend Teşkilatı Hanı!

Halk arasında Ağaveyis Hanı olarak bilinen Karasu Hanı, ülkemiz sınırları içinde ayakta durmayı başaran nadir bir yol üstü hanıdır.

Erzurumlu gönüllü tanıtım elçisi Nihat Kılıçoğulları’nın fotoğraflayıp paylaştığı eserlerden Karasu Hanı varlığından az haberdar olunan bir ecdat yadigârıdır.

Geçtiğimiz yıllarda restore edilmiş olan han, Erzurum’un Aşkale İlçesine bağlı Karasu Köyü’nde yer alıyor. Karasu Hanı; XVII. yüzyılda inşa edilen bir derbent hanı olarak karşınıza çıkıyor. Yapılış amacı ile dönemin siyasi, kültürel, sosyal mimari, ekonomik birçok değerini üzerinde taşıyor.

Karasu Hanı, yapıldığı dönem, kervanların ve yakın çevrenin güvenliği sağlamak, yeni yerleşim alanları oluşturmak ve yolculuk yapanlar için konaklama tesisi olarak kullanılmak amacı taşıyor. Osmanlı döneminde ticaret yolları üzerine inşa edilen derbent hanları, ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamak amaçlı kullanılmıştır.

Osmanlı’da Derbend Teşkilatı!

Osmanlı’dan önce İlhanlılarda yol ve geçit emniyeti ile ilgili  “Tutkavulluk”  sistemi vardı ve bu sistem derbentlerin geçmişi olarak görülmektedir. İlhanlılar gibi Moğollar’da da “tutkavulluk” müesseseleri görülmektedir. Tutkavullar, tamamen yol ve geçit emniyetini sağlamakla görevli birim olmuştur.

İlhanlılar da tüccar ve hacı kafilelerini eşkıya saldırılarından korurlardı. Buna karşılık geçenlerden ve kervanlardan tüccarların sahip olduklarından ve hayvan sürülerinden vergi alma hakkı, divan tarafından kendilerine verilmiştir.

Osmanlı’da, Anadolu’da ve Rumeli’de yol güzergâhlarında, özellikle dağlık ve geçit bölgelerinde, halkın can, mal ve namus emniyetini sağlamak için oluşturulmuş teşkilatlara “derbend”, bu teşkilatta görevli olan kimseye de “derbentçi” denilmiştir.

Derbend kelimesi, Türkçeye Farsçadan geçmiş birleşik bir kavramdır. Bu kelime der=geçit, bend=tutmak şeklinde iki kelimeden oluşmuştur. Osmanlıcada derbentçi manasında kullanılan “dideban” kelimesi de bulunmaktadır. Dideban bekçi demektir. Suriye ve Filistin topraklarında derbend yerine “derek” ve “madik” tabiri kullanılmıştır. Avrupa’daki Osmanlı topraklarında vergiden muaf derbentçilere, “martolos”, her bölgenin ücretli derbentçisine de “pandor” adı verilmiştir.

Derbentler önemli geçit noktalarında bulunur ve günümüzdeki gibi polis ve jandarma gibi bir teşkilatlanma olmadığı için yolların ve geçitlerin emniyetini sağlar, aynı zamanda yolların muhafaza ve tamir işlerinde çalışır ve ıssız yerleri şenlendirirlerdi (iskân sağlamak). Issız yerleri şenlendirme devletin iskân politikasının bir yöntemiydi. Bu sayede hem işsiz ve başıboş kimseler iş sahibi olmakta hem de boş araziler ziraata ve iskâna açılmaktaydı.

Kaynak: Nihat Kılıçoğulları / Recep Aydoğdu