Çeşme alınlığında mermer üzerine sülüs harflerle yazılmış on satırlık vakfiye şeklinde kitabesi bulunmaktadır. Bilindiği kadarıyla bu şekilde verilen bir başka çeşme kitabesi mevcut değildir. Bu nedenle Hacı Mehmet Çeşmesi son derece önemli ve korunması gereken kültürel mirasımızın başında gelmektedir.

Gürcü Kapı Caddesinde bulunmaktadır.

Çeşmenin mimarı olarak da büyük bir önem arz etmesine rağmen musluğundan şehir şebeke suyunun akmış olması üzüntü vericidir. Bu durum vakfiye şeklinde tanzim edilen kitabesindeki istek ve temennilere de uymamaktadır. Hacı Mehmet'e ait vakfiye çalışmamızın son bölümünde yer almaktadır. Burada verilen bilgiler, vakfiyesinin özeti niteliğindedir.

Kitabe:

1- Sahibül hayrat vel hasenat Hacı Mehmed bin Ali aleyhima rahmet ül-bari tahsil beyt,

2- Eşed ihtiyaçlarına binaen ""ve min el-mai küllü şeyin hay"" fehvası üzere iptiğaen limerdatillahi Ayaz Paşa Güher,

3- Yurdı ve havalisinden hafr ve deyyayi pınarı kurbunda bina eylediği havza-i,

4- Sıvacıkdan cari olmasını şart edüp ve Medine-i mezkurenin harici sur ve etrafında,

5- Hasankalesinde bazen tamir ve bazen müceddet on iki ve bil cümle altmış adet çeşmeler bina ve beş,

6- İcra-i meyah ve müceddet iki mescid ve namazgâhlar ve abdesthaneler ve kenefler ve Hasankalası,

7- Sarf içün Tebriz ve Gürcü Kapıları haricinde yüz kırk iki adet dekakin ve han Odaları,

8- Ve anbarları bina eyledi imdi vakfullahtır mürur-u eyyam ile hayrat-i mezkurenin bazıları tamire (muhtaç),

9- Oldukça nazır olan ahali-i muhallelin- Tashihlerinde ihtimam etmezler ise vakıf-ı mezkur lanete,

10- Fi sene 113(4); ğurrei muharrem cilt asitanede Anadolu muhasebesinde mukayyet hulase-i vakfiye.

Anlamı:

1- Bu çeşmeyi yaptıran, hayır ve iyilikler sahibi Hacı Mehmet İbn-i Ali'dir. Allahın rahmeti onların üzerine olsun.

2- Büyük ihtiyaçlardan dolayı ve ""her şeyi sudan yarattık"" hükmünce Allahın rızasını kazanmak gayesi ile Ayaz Paşa Güher.

3- Yurdu ve havalisinde yer kazarak elde ettiği suyun Deyya-ı pınar yakınında yaptırdığı,

4- Savacaktan akmasını şart koşarak ve adı geçen şehrin sur dışında ve etrafında,

5- Hasankale'sinde bazısını tamir ettirdiği ve bazısını yeniden yaptırdığı 12 ve toplam 60 adet çeşmeler yaptırdığı, ayrıca5 de,

6- Su mecrası yaptırmış ve yeniden 2 Mescid, namazgahlar ve abdesthaneler ve tuvaletler yaptırmıştır.

7- Gelirleri bunlara ve Hasankale'deki evkafına sarf edilmek üzere Erzurum'da Tebriz ve Gürcü Kapılar dışında 142 adet dükkân ve han odaları,

8- Ambarlar da yaptırmıştır. Zaman geçtikçe vakfedilen bu hayır ve içtimai yardım müesseseleri tamire (muhtaç),

9- Olursa o civardaki halkın hepsi bunlara nezaretle ve kontrolle mükelleftir. Bunu yapmazlarsa Vâkıf'ın laneti (onların üzerine olacaktır).

10- (Bu taşa yazılanlar) Evkaf İdaresi'ndeki Anadolu Muhasebesi'nde kayıtlı bulunan vakfiyesinde hulâsa edilmiştir. (Hacı Mehmet Evkafını) M.1723 yılında tesis etmiştir.

Vakfiyesinin bir özetini çeşme taşına yazdıran Hacı Mehmed, Kayserili Mahmud'un oğlu Ali'nin, oğludur. Tophane Mescidini inşa ettiren Abdülmennânzâde Hacı Osman bu eserini H.1090/M.1679 yılında gerçekleştirmiştir.

Kayserili Mahmud oğlu Ali oğlu Hacı Mehmed Ağa, Hacı Osman'ın yaptırmış olduğu tesislere birçok gelir vakfetmiştir. Vakfiyede yapılan Mescit ve çeşmeler hakkında şu ifadeler zikredilmiştir. ""Hacı Osman Erzurum şehrinin suru dışında Şabahanenin üstünde Tebriz Kapısı diye bilinen kapının yanına bir mescit yaptı. Yine sur dışında Gürcü Kapısı adıyla bilinen kapının yanında ve hamamın yakınında başka bir mescit daha yaptı. Ve şehrin dışında birçok yerlerde çeşmeler akıttı.

Kitabede verilen bilgiler ile vakfiyesindeki bilgiler dikkate alındığında Hacı Mehmed Ağa'nın Erzurum'da pek çok çeşme, abdesthane, tuvaletler gibi su ile ilgili hayır müesseseleri tesis ettiği gibi mescid ve namazgâhlar da inşa ettirdiği anlaşılmaktadır. Bunların yaşatılabilmesi için ise çok sayıda dükkân ve han odası vakfetmiştir.

Günümüzde yaptırdığı çeşmeleri net bir şekilde tespit etme imkânımız ne yazık ki mümkün değildir. Sadece tanıttığımız çeşmenin Hacı Mehmet'e aidiyeti kesindir. Şabakhane Çeşmeleri üzerinde yer alan ve Şafiler Mescidi olarak bilinen yapının Hacı Mehmed tarafından inşa ettirildiği anlaşılmaktadır ki şimdiye kadar yaptıranı ve yapım tarihi bilinmeyen bu yapının da banisi ve inşa yılı belirlenememiştir.

Tanımı:

Çeşme enine dikdörtgen boyutlarında sivri kemerli olarak yapılmıştır. En üstteki profilli saçak silmelerinin altında iki sıra mukarnas dizisi yer almaktadır.
Çeşmenin her iki yanını oluşturan blok taşlar üzerine kemer örülmüş ve kemer kilit taşı üzerine bir palmet motifi işlenmiştir. Aynı taş üzerine yerleştirilen 0.80 m. X 0.71 m. Boyutlarında mermere yazılmış vakfiye özeti niteliğindeki kitabe hemen dikkati çekmektedir.

Kitabenin altında çeşme tası için yapılmış niş bulunmaktadır. Bu nişin kitabeye yakın olması, kitabenin alt satırına büyük ölçüde zarar vermiştir. Alt bölümü iri blok taşlardan inşa edilen çeşme önceleri iki lüleye sahipken, günümüzde şehir şebekesinden verilen musluk, çeşme tası nişinde bulunmaktadır. Bu düzenleniş hem çeşme mimarisine ters düşmüş hem de görünüme zarar vermiştir.
Tekne kısmı çeşme ile aynı taştan yapılmış olup, toprağa gömülüdür.

Erzurum çeşmeleri içerisinde mermer kitabesi ile ayrı bir yeri olan bu çeşmenin eski haline döndürülmesi, hasar gören bölümlerinin onarılması gerekir.

Vakfiyede belirtilen Vâkıfın lanetine uğramamak için ilgililere sorumluluk yüklenmiştir.

Ölçüleri:

Çeşme Yüksekliği: 2.70 m. Çeşme Genişliği: 3.00 m. Çeşme Derinliği: 1.05 m. Kemer Yüksekliği: 2.00 m. Kemer Genişliği: 2.00 m. Kemer Derinliği: 0.40 m.

Bugünkü Durumu:

Çeşme düzgün bazalt kesme taştan yapılmıştır. Suyu şehir şebekesine bağlıdır.

Kaynak: ESKİ Genel Md. Kültür Serisi-1