Dadaşın Diyarı

Mondros Mütarekesinin ağır hükümlerini asla kabullenemeyen Erzurum halkı, kendi hak ve hukukunu korumak için direniş ve örgütlenme çabalarına başlamıştı.

Erzurum'da kurulmuş olan ilk direniş örgüt, Süleyman Necati Bey'in kurduğu "İstihlas'ı Vatan" (Vatanın Kurtuluşu) idi. Ancak bu örgüt kısa bir süre sonra dağıtıldı.

Hemen ardından, Merkezi İstanbul'da Vilayet'i Şarkiyye Müdafaai Hukuk'u Milliye Cemiyetinin Erzurum şubesi, İstanbul'dan görevlendirilen Cevad Dursunoğlu'nun öncülüğünde 10 Mart 1919'da kuruldu. Kurucular arasında emekli Binbaşı Süleyman Bey İsmailzade Tevfik Bey, Müftü Solakzade Sadık Bey, Hüseyin Avni (Ulaş) Bey, Kığılı Cazim Bey, İbrahim Hakkızade Fehim Bey, Hacı Recep Bey, Hacı Nafiz ve Ahmet Beyler, emekli Binbaşı Ahmet (Gobel) Bey bulunuyordu. Süleyman Necati Bey'in çıkardığı Albayrak gazetesi de cemiyetin resmi yayın organı olma görevini üstlendi.

Cemiyet ilk toplantısında, Ermenilerin Doğu Anadolu üzerindeki hak iddialarını reddeden bir bildiri yayınlayarak, bildiriyi bütün Doğu Anadolu şehirlerine gönderdi. Bir müddet sonra, cemiyetin Yönetim Kurulu oluşturuldu. Hoca Raif Efendi'nin başkan, Cevad Dursunoğlu'nun kâtip ve emekli Binbaşı Süleyman Bey'in muhasip olduğu Yönetim Kurulunda üye olarak şu kişiler bulunmaktaydı.

Necati Bey, emekli Binbaşı Kazım Bey, Ahmet Bey, Avukat Hüseyin Avni (Ulaş) Bey, Fevzi Kırbaş, Hacı Nafız Bey, Avukat Mesut Bey, ve Baytar Nedim Bey. Mütarekesine göre hayali Ermenistan devletine vadedilmiş Van, Bitlis, Elazığ, Diyarbakır ve Sivas illeriyle, Pontus Rumlarına verilmiş olan Trabzon illeri ile irtibat kurarak, Milli Mücadele ruhunun, Cemiyetin ilkeleri etrafında yoğunlaşması için girişimlerde bulundu.

Bu sırada 19 Mayıs 1919'da Cemiyet, Mondros ordu müfettişi olarak Samsun'a ayak basan Mustafa Kemal, "Ulusal bir Kongre" toplanmasını içeren Amasya Tamimini yayınladıktan sonra, 3 Temmuzda Sivas üzerinden Erzurum'a geldi. Mustafa Kemal ve beraberindekiler, Erzurum'a 15 km. mesafedeki Ilıca bucağında, başlarında 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa olmak üzere Müdafa'i Hukuk cemiyeti mensupları ve şehrin ileri gelenleri tarafından karşılandı.

5 Temmuz günü yapılan gizli toplantıda, Mustafa Kemal, ülkenin içinde bulunduğu durum hakkında görüşlerini açıklayarak, silahlı mücadeleye başlamaktan başka çözüm olmadığını belirtti. Mustafa Kemal'in Amasya'dan yayınladığı tamim, Saray tarafından tepkiyle karşılanmıştı. Mustafa Kemal, İstanbul'a geri çağrılmaktaydı. Görevden alındığına dair emir, 8 Temmuz günü Erzurum'a ulaştı.

O gece arkadaşlarıyla birlikte bir durum değerlendirmesi yapan Mustafa Kemal, görevinden istifa ederek, bütün rütbelerinden feragat ettiğini bir telgrafla İstanbul'a bildirdi. Mustafa Kemal'in bu jestinden sonra 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa ordusu ile birlikte, onun emrinde olduğunu bildirdi. Onu, 20.Kolordu Komutanı Ali Fuat (Cebesoy) Paşa ve diğer Kolordu ve birlik komutanları izledi. İstifasının hemen ardından Cemiyet Başkanlığı'na, Hüseyin Rauf Bey de İkinci Başkanlığa Mustafa Kemal Paşa getirildiler.

Bundan sonra, Milli Mücadelenin en önemli dönüm noktalarından biri olan Erzurum Kongresi'nin toplanması için çalışmalara başlandı. Bu amaçla, çevre illerden delegelerin Kongreye iştiraki istendi.

Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919'da Erzurum, Sivas, Bitlis, Van ve Trabzon illerinden gelen 56 delegenin iştiraki ile toplandı. Kongreye katılan delegeler şunlardı:

Erzurum Vilayeti Delegeleri

Merkez: Mustafa Kemal Paşa, Hüseyin Rauf (Orbay) Bey, Hoca Raif Efendi
Hınıs: Celal Bey
İspir: Cemal Bey
Bayburt: Zahit Efendi ve Tevfik Bey
Narman: Sait Bey
Pasinler: Cevat Dursunoğlu (Cemiyet Katibi) ve Battal Bey
Tortum: Kazım Bey
Yusufeli: Ahmet Bey
Kiğı: Sait ve Kahraman Beyler
Tercan: Ahmet Bey
Doğubayazıt: Hüseyin Avni (Ulaş) Bey
Diyadin: İsmail ve Mustafa Beyler
Karaköse: Necati Bey (Albayrak Gazetesi sahibi)
Erzincan: Hacı Fevzi Efendi
Kuruçay: Müftü Şefik Efendi
Refahiye: Kemal Efendi
Pülümür: Abbas Efendi
Bitlis: Süleyman Bey (Emekli Binbaşı)
Siirt: Hafız Cemil Efendi ve Müftü Naibi Hacı Hafız Bey

Kolordu karargâhının Erzurum'a taşınmış olması, Erzurum ve yakın çevresini tamamen Ermeni çetecilerinin tehditlerinden kurtardı. Ancak, Mondros Mütarekesinden sonra Osmanlı ordusu Kars, Ardahan ve Batum'dan çekildi ve bu bölgeleri İngilizler işgal etti. Bu yörelerdeki Osmanlı ordusunun dağılmasından sonra, Kars'ta bir Milli Şura hükümeti kuruldu ve havalide emniyet, huzur ve sükûnu temin etme görevini üstlendi. Fakat Kars'taki Milli Şura yönetimine, bölgeyi işgal eden İngilizlerce 20 Nisan 1920'de son verildi.

İngilizlerin bu hareketi, yörede bulunan Ermenileri cüretlendirdi. Müslüman halka baskı ve zulüm yapan Ermeniler, Sarıkamış, Kağızman ve Ardahan'ı da İngilizlerden devralarak, bölgedeki etkinlik sağladılar. Benzer şekilde, Temmuz 1920'de İngilizler Oltu'da kurulmuş olan Oltu Şurasına da, yörenin Ermenilere bırakıldığını ileri sürerek son vermek istediler. Yörenin Ermeni çetecilerinin yönetimine terk edilmesi isteği, Oltu Şurası tarafından reddedildi. Ermeniler, bu yöredeki katliamlarını da sürdürdüler. Aynı tarihlerde, Artvin Gürcülerin, Ardunç ve savaşta da İngilizlerin işgali altındaydı.