Kış Bitti Yaz Başladı!
 

Hıdrellez, Türk folklorunda buna bağlı olarak Erzurum folklorunda önemli bir yer tutmaktadır.
 

Uzun bir kış dönemi geçiren Erzurumlular eskiden, heyecanla bekledikleri Hıdrellez gününü büyük bir coşkuyla kutlarlardı.

Halk kültürünün temel taşlarından biri olan Hıdrellez, Türklerin İslâmiyete girdikten sonra, kışın bittiğini ve yazın başladığını haber veren, tabiatın önemli geçiş döneminin, törenlerle kutlandığı güne denir. Hıdrellez, Türk folklorunda buna bağlı olarak Erzurum folklorunda önemli bir yer tutmaktadır.

"Orta-Asya kültürlerinde yer alan yaz ve bahar, İslâmiyetin benimsenmesinden sonra Kur'an'da, Hızır'a atfedilen ayetlerle desteklenmiştir." Resmî ve dinî bayramlardan olmamasına rağmen, gerek Anadolu'da, gerek Türkiye dışında yaşayan Türkler arasında Hıdrellez, özel bir gün niteliği taşımıştır.

Eski Türklerde, baharın gelişi önemlidir. Baharın gelişi gök gürültüsünden anlaşılırdı. Çin kaynaklarına göre "Hunlar ve Göktürkler senenin beşinci ayında büyük bir bayram yaparlardı. Mayıs ayına rastlayan bu dönemde kurbanlar kesilir, at yarışları düzenlenir, şarkılar söylenirdi". Bu tarih XII. asırdan sonra Anadolu sahasında yapılan Hıdrellez ile yakın zamana rastlamaktadır. 'Türkler Anadolu'ya geldiklerinde Mayıs ayının ilk haftasında veya başlarında kutlaya geldikleri şenlikleri beraberlerinde getirmişlerdir. Zamanla "Hıdrellez" adını alan bu şenlikler, Türk'ün benliğinde asırlar boyu yaşamıştır.

Erzurum'da Hıdrellez Geleneği!

Uzun bir kış dönemi geçiren Erzurumlular eskiden, heyecanla bekledikleri Hıdrellez gününü büyük bir coşkuyla kutlarlardı.

Günümüzde de yöre halkı Hızır-İlyas adlarını çoğunlukla birlikte anar ve bunu "Hıdırellez" şeklinde kullanır. Hızır ise "Hızır aleyhisselâm" veya "Hızır Peygamber" olarak isimlendirilir.

Erzurum'da Hıdrellez, aynı zamanda kışın bittiğinin habercisi ve baharın müjdecisi sayılır. Yöre halkının inanışına göre; Hızır, şubat ayında da memlekete uğrayarak karda, tipide kalanların yardımlarına koşarmış.

Erzurum ve çevresinde, Hıdrellez gününü ev içinde geçirmek iyi sayılmaz. O gün, herkes erkenden kalkıp kırlara gider veya baca damına çıkar. Eskiden Erzurum'un bütün yapılarının bacaları çatısız olduğundan, yağan karlar hemen kürünürdü (temizlenirdi). Evlerin içinden vuran sıcağın da tesiriyle ilk yeşillik, yörede "dam" da denen bacalarda görülürdü. Erkenden yeşermiş olan damlar, diğer bir ifadeyle bacalar, Hıdrellez kutlamalarının yapıldığı ilk akla gelen yerlerdi.

Bilgilerine başvurduğumuz folklor araştırmacısı Sebahattin Bulut'la bazı yaşlı Erzurumluların anlattıklarına göre; eskiden Hıdrellez günü şehir halkının gittiği yerlerin başında, Abdurrahman Gazi Türbesi, Boğaz ve Köşk gelirdi.

Bunların dışında; ağaçlı, sulu, çayır ve çimenli başka yerlere gidenler de olurdu. Hıdırellez günü yeme içme yanında eğlence de ihmal edilmezdi. Özellikle Köşk'ün dört bir yanına serilen kilimler, hasırlar ve kurulan çadırlarda, fakir ve zengin her tabakadan insan bir araya gelerek kaynaşırlardı. Hanımların önceden evlerinde hazırlayıp getirdikleri kete, çörek, baklava, börek, et, yumurta, civil peynir, taze lor kabilinden yiyecekler yenir; teneke semaverlerde yapılan sıcak çaylar içilirdi.

Hıdrellez günü, şehir dışına çıkmayanlar ise bacalarda sofralar kurar, semaver yakar, sıcak çaylar içerlerdi.

"Hıdrellez gününe, dadaşlar ayrı bir renk katarlardı. Davul zurna eşliğinde oynadıkları barlar büyük ilgi toplardı. Ayrıca at koşturanlar, cirit oynayanlar, güreşenler olurdu. Teneke, tepsi veya tabla çalarak türkü söyleyip eğlenenlere de rastlanılırdı. Ayrıca çocuklar da kendi aralarında hoplayıp zıplayıp eğlenirlerdi."

Erzurum'da Hıdrellez Günü Uygulamaları

Giderek terk edilmekte olan Hızır'la ilgili pratikler, Erzurum'da daha çok genç kızlar, delikanlılar ve kadınlar tarafından uygulamaya konulmaktadır. Sunmaya çalıştığımız bu uygulamaların bir bölümü (çalışmalarımız sırasında bizim de yakın ilgi ve yardımlarını gördüğümüz) folklor araştırmacısı Sebahattin Bulut tarafından derlenmiş ve çeşitli tarihlerde TRT Erzurum Radyosu'nda yapılan konuşmalarda dile getirilmiştir. Başlıcaları şunlardır:

1. Dokuz Komşu Kapısı Çalmak

Hıdırellez günü, Hızır'ın gelişinden faydalanmak isteyen genç kızlar, kimliklerini belli etmeden, kıbleye bakan dokuz komşu kapısını çalarlar. Sonra ata biner gibi sopalara binip yol ayrımında Hızır'ı beklerler.

2. Şafak Vakti Akarsu'da Yıkanmak

5 Mayıs'ı 6 Mayıs'a bağlayan gecenin sabahı akarsuda nur akar. Bu suya girenlerin vücudu nurlu olur ve yeniden hayat bulur.

3. Şafak Vakti Çiğ Damlası Toplamak

Hıdırellez günü şafak vakti ot yapraklarının üzerinde biriken çiğ damlalarının bolluk ve bereket getireceğine inanılır. Yoğurt ve hamur mayasına katılır, hayvanların üzerine serpilir.

4. Tuzlu Çörek

Evlenmek isteyen delikanlı, özel surette yapılmış tuzlu çöreği yiyerek, gece uykusuna hazırlanır. Bütün arzusu kendisine hayat arkadaşı olacak genç kızı rüyasında görmektir. Bunun için bir gün önceden oruç tutar. Oruç tuttuğu akşam, yemekte kaşık tutmaz ve fazla su içmez. Tuzlu çöreği yiyip yatağına yatarken de şu dilekte bulunur:

"Yastığı karışladım ucdan uca

İçinde çıktı üç hoca

Biri hece, biri cüce, biri hoca

Kaderim kısmetin neyse

Rüyama girsin bu gece."

5. Kargaya Çörek Verme

Evlenme çağına gelen genç kız, Hıdırellez günü yaptığı tuzlu çöreğin yarısını yer, diğer yarısını da dam veya duvar üstüne bırakarak, biraz uzaklaşır ve hiç konuşmadan karganın gelip götürmesini bekler. Kargalar, buldukları yiyecekleri kaçırıp başka yerde yerler. Genç kızın çöreğini hangi evin üzerine götürürse oranın genç kızın müstakbel evi olacağına veya o eve gelin gideceğine inanılır. Karga, çöreği gözle görülmeyen bir yere götürürse, genç kızın kısmetinin uzaklarda olduğuna hükmedilir.

6. Kilit Açma

Kocaya gidememiş, kısmeti kapalı evde kalmış kızlar için Hıdrellez günü "Kilit Açma" geleneği uygulanır. Hıdrellez günü, tanıdık yedi evden toplanan yedi anahtar evde kalmış kızın eline verilir. Kız kuşluk vakti "selât ü selâmla" kendisine anahtarlarları verilen kapıları hiç kimseyle konuşmadan açar. Böylece kısmeti açılmış sayılır.

7. Güveç Açma

Erzurum'da evde kalmış kız veya evlenmemiş erkek için "güveç açma" geleneği uygulanır. Yedi evden toplanan elbise veya takılar bir güvecin içine konur. Güvecin ağzı bir örtü ile kapatılıp iple bağlanarak kilit vurulur. Kilitli güveci, kısmeti açılmayan gençle arkadaşı bir gül ağacının dibine götürürler. O sırada yanlarına gelen üçüncü şahıs ne yaptıklarını sorar. Kısmeti bağlı olanın arkadaşı şu cevabı verir. "Bunun kısmetinin açılması için kilit açacağız.

Allah rızası için bu kilidi açar mısın?"

Üçüncü şahıs, anahtarı eline alarak selât ü selâmlarla kilidi açar ve güveç içindekileri gül ağacının dibine boşaltır. Açılan kilit, kısmeti kapalı gencin evinde kıble duvarına asılır ve evleninceye kadar açık tutulur. Böyle yapılınca gencin kısmeti senesine kalmaz açılırmış.

8. Yedi Çeşmeden Su İçme

Kısmetinin açılmasını isteyen genç kız veya delikanlı Hıdırellez günü, sabah namazından önce, kıbleye bakan yedi çeşmeden su içerse, o yıl evlenebilirmiş. Erzurum'daki camilerin çoğunun çeşmeleri kıbleye baktığından bu uygulamada cami çeşmeleri kullanılmaktadır.

9. Ev Yapmak

Ev sahibi olmak isteyen, Hıdırellez günü kendine çerçöp veya çamurdan oyuncak bir ev yaparak dilekte bulunursa, o yıl ev sahibi olurmuş.

10. Kaplıcalar

Erzurum'da Hıdırellez günü, çevrede bulunan; Ilıca,Hasankale gibi vb. kaplıcalarda yıkanmanın uğurlu olduğuna inanılır. Yörede "çermik" de denen bu kaplıcalarda yıkananların, başta romatizma olmak üzere; her türlü dert ve marazdan uzak kalmaları inancı yaygındır.

11. Temizlik Yapma

Erzurum'da Hıdrellez temizliğine bir hafta öncesinden başlanır. Hıdrellez gününe iş bırakılmaz. O gün iş yapma iyi sayılmaz.

12. Erken Kalkma

Erzurum'da Hıdırellez günü ev halkı mümkün olduğu kadar erken kalkmaya çalışır. O gün Hızır'ın erkenden bütün evleri dolaşacağı ve bereket getireceği inancı yaygındır. O vakit yatanlar bundan nasiplerini alamazlar. Hatta 5 Mayısı 6 Mayıs'a bağlayan gece hiç uyumayıp sürekli ibadet edenler olur.

Kaynak: Dr.Lütfü Sezen, Erzurum Folkloru 3. Baskı | 196